KEMPENLAND historie

Op 1 oktober 1832 was de eerste versie van het kadaster zoals we dat nu nog kennen, officieel klaar. In heel Nederland en dus ook in Kempenland, ook in de gemeente Hoogeloon c.a. en dus ook in Hapert dat ik weer als voorbeeld neem. Het moet een gigantische klus zijn geweest waaraan ze op initiatief van het Franse bestuur zijn begonnen. Ieder perceel moest worden opgemeten en ingemeten ten opzichte van de andere percelen en ten opzichte van vaste referentie punten. En daarna moest er kaarten worden getekend en moest er een register worden gemaakt waarin stond wie de eigenaar van een bepaald perceel was etc., etc.

Het eerste echte Gemeentehuis van de gem. Hoogeloon c.a. werd gebouwd in 1886 en afgebroken in 1968. Vóór 1886 zat het gemeentehuis onder hetzelfde dak als de school. In het boek "Drie dorpen, een gemeente" staat een foto van dit toen zeer vervallen gebouw uit 1957.

Kadaster 1832 was voor de belasting
De gegevens van het kadaster zijn gebruikt in de militaire kaarten van rond 1830. Op deze site staan al twee artikelen die grotendeels gebaseerd zijn op deze militaire kaarten (zie Opmerking 1).
In eerste instantie zijn die kaarten alleen gemaakt voor de grensgebieden met België en met het zuidelijke deel van de grens met Duitsland. De reden was natuurlijk de Belgische opstand in 1830: goede militaire kaarten waren daarbij zeer handig. Maar het is eigenlijk verrassend dat dit niet het eerste doel was van het kadaster. De bedoeling was vooral om een beter systeem te krijgen voor het heffen van belasting! Vóór de Franse tijd hief de overheid natuurlijk ook belasting, in eerste instantie de lokale heer en de kerk en later vooral de landelijke overheid. Het systeem om die landelijke belasting te innen was sinds de Middeleeuwen nauwelijks veranderd. De overheid bepaalde jaarlijks hoeveel belasting een dorp of een schepenbank moest opbrengen. Daarna werd het aan die gemeenschap overgelaten om dat geld te innen, maar de gemeenschap moest in ieder geval dat bedrag afdragen.

In onze omgeving was het meest gebruikte systeem dat schout en schepenen eerst een zogenaamde zetter aanwezen. Die zetter moest het geëiste bedrag verdelen onder de inwoners waarbij natuurlijk rekening moest worden gehouden met de draagkracht van iedereen.
De volgende stap was het aanwijzen van de borgemeester. Hier ontstonden de meeste problemen: de borgemeester was persoonlijk verantwoordelijk dat het bedrag er kwam én hij mocht de benoeming niet weigeren! Meestal werden min of meer gegoede personen aangewezen voor deze taak, want dan kon een eventueel tekort op hen verhaald worden! Ofschoon de borgemeesters wel een vergoeding kregen voor hun werk en hun kosten, was men zelden enthousiast over deze functie. En terecht want alle risico's waren voor de borgemeester en bovendien hadden ze na hun taak waarschijnlijk ruzie met het halve dorp.
De borgemeester of burgemeester had in deze omgeving dus een totaal andere taak dan de huidige burgemeester. De taak van de huidige burgemeester lijkt wel op die van de burgemeesters van bijvoorbeeld Amsterdam in de gouden eeuw.

De nieuwe regeling voor de belasting legde de verantwoording bij de gemeenten, die tijdens het Franse bestuur waren gevormd. Via het kadaster was van ieder perceel bekend van wie het was, hoe groot het was, waar de grond voor gebruikt werd en wat de kwaliteit was voor die bestemming. Dit stond allemaal in een register dat per gemeente werd bij gehouden. Bij iedere combinatie van gebruik en kwaliteit werd een vastgesteld bedrag per bunder aan belasting geheven en die belasting per perceel stond in hetzelfde register.
Veel willekeur en het afschuiven van verantwoordelijkheid was hiermee opgeheven.

Info in het kadaster 1832
Het kadaster van 1832 heeft dus zeer gedetailleerde informatie over de 'inrichting' van een dorp als Hapert. Alle info in het eerste kadaster is vrij toegankelijk op de site van het kadaster. Daar staan dus alle kaarten én de tabellen zoals die toen zijn gemaakt, dus in handschrift en met de hand getekend! (zie Opmerking 2)
Ik heb van de gemeente Hoogeloon van twee secties, de secties B en C, alle percelen, eigenaren, oppervlak en kwaliteit etc. overgenomen in een spreadsheet zodat ik de gegevens kan bewerken en schikken. Ik had eerst alleen sectie C gekozen omdat die het grootste deel van Hapert beslaat en daarnaast een heel klein deel van Hoogeloon en Casteren. Van Hapert vallen Dalem en De Pan en daarnaast nog heel veel heide binnen sectie B. Alleen sectie C heeft al bijna 1500 percelen en als voorbeeld leek me dat wel voldoende. Maar bij nader inzien heb ik toch sectie B er bij genomen, dat waren 'maar' 600 percelen en daarmee had ik heel Hapert. De gemeente Hoogeloon heeft 4 secties.

Bij het overnemen van gegevens van een oud handschrift, is het niet altijd direct duidelijk wat er precies staat. Gelukkig zijn er bij de kadasterregisters een aantal controle middelen.
- Per pagina in het register staan 36 percelen beschreven met onder andere het oppervlak uitgedrukt in bunders, ellen en voeten. Dat zijn de namen van oude lengte en oppervlak eenheden, maar onder het Franse regime zijn de nieuwe eenheden ingevoerd die we nu nog gebruiken, maar onder een andere naam: bunder = hectare, ellen = are en voeten = centiare = vierkante meter.
Onderaan staat het totale oppervlak en dus kan ik het spreadsheet mijn getallen laten optellen om te zien of ik geen typefouten heb gemaakt. Soms had ik die natuurlijk wel gemaakt, maar regelmatig kwam ik iets lager uit dan het origineel zonder dat ik de oorzaak van het verschil kon vinden. Ik neem nu aan dat het verschil zit in de officiële wegen. Op de kaarten van het kadaster is te zien dat een aantal wegen als een 'lege' strook zonder perceelnummer zijn aangegeven. Waarschijnlijk veroorzaken deze stroken die kleine verschillen in de optellingen omdat het register die wegen wel mee rekent, maar niet vermeldt.
- Bijna alle eigenaren hebben een soort 'belastingnummer'. De nummers zijn toegekend op alfabet van de eigennamen voor de hele gemeente Hoogeloon. In de gemeente zijn ruim 400 van deze nummers en waarschijnlijk dus ongeveer evenveel mensen met onroerend goed. Als ik in het spreadsheet alles op volgorde van deze nummers laat sorteren, ontstaat dus ook een lijst met alle namen van de eigenaars bij elkaar. Of niet als er iets fout is gegaan. Sommige eigenaren hebben geen 'belastingnummer', maar ik zie er geen systeem in. Eigenaren die buiten de gemeente wonen bijv. in Bladel hebben ook in de gemeente Hoogeloon een nummer.

Belasting in Hapert na 1832
Hieronder de tabel met de bedragen per bunder zoals ik die heb teruggerekend uit de belastingtabellen van de gemeente Hoogeloon c.a.
De basis is de kadasterkaart van de gemeente Hoogeloon sectie C (Hapert). De belasting is in guldens per bunder en een bunder is hier zeer waarschijnlijk gelijk aan een hectare (10.000 m²). Of de belastingopbrengsten hiermee stegen of daalden, weet ik niet.

Het is duidelijk dat in categorie 1 de beste gronden staan. Waar streepjes staan heb ik in mijn steekproef geen percelen gevonden, maar het is zeer waarschijnlijk dat er in andere streken van Nederland bijvoorbeeld bouwland of weiland lag, dat beter was dan het beste in Hapert. En dat zal dan in de categorie 1 of 2 vallen. Van de meeste toepassingen bestaan 5 categorieën, maar niet van allemaal. En waarschijnlijk zijn er elders nog andere gebruiksvormen dan die op dit lijstje.

In het rijtje gebruiksvormen zijn de meeste heel voor de hand liggend, maar er staan ook een paar opvallende op. Hakhout is nog niet zo vreemd. Dat zijn relatief jonge takken die om de zoveel jaar van een oude stam worden gekapt voor geriefhout zoals een schopsteel en dergelijke. Dunnere takken kunnen gebruikt worden om wanden te vlechten die daarna met leem worden bestreken. De knotwilg is zo'n beetje de laatste hakhout boom die we nog hebben.
Dat men ook zwaarder hout nodig had om bijvoorbeeld een huis of een schuur te bouwen is duidelijk. Ik dacht dat dit vooral kwam van de bomen langs wegen en paden: het zogenaamde voorpootrecht. Maar het 'opgaande geboomte' betekent dat er dus ook loofbos werd aangeplant.
Echt verrassend voor mij, was dat er voor 1830 al dennenbossen werden aangeplant. Dit waren natuurlijk niet de grote lappen heide die rond 1900 met dennen voor de mijnbouw werden beplant, maar kleine percelen van waarschijnlijk niet zo beste kwaliteit. Ik denk dat deze dennenbomen ook toen al bestemd waren voor de mijnbouw, maar niet die in Zuid-Limburg want daar waren nog geen mijnen. Rond Luik bestonden die wel en waarschijnlijk gingen de stammen daar heen. Maar toch, een bos aanplanten is een lange termijn investering: voor dennen toch gauw 20 jaar en voor loofbos (eiken, beuken, etc.) nog langer. Blijkbaar durfden ze het risico aan.

Grondgebruik
Het totale oppervlak van sectie C van de gemeente Hoogeloon was in 1832 ca 820 ha. Het totale aantal huizen was 75, meestal met erf en schuur, en daarnaast nog twee kerken, een school en schoolhuis en wat losse schuren en een watermolen.
Voor het dorp Hapert moet het bovenstaande gecorrigeerd worden voor zo'n 10 huizen op Landorp die bij Hoogeloon horen. De secties volgen namelijk wel de gemeente grenzen, maar niet de dorpsgrenzen. Bij de percelen kan ik dit niet corrigeren want ik weet niet precies waar de dorpsgrenzen lopen.
Sectie C - centrum Hapert, Ganzenstart, Lemel etc.
- Bouwland met ca 540 percelen en 260 ha,
- Weiland met bijna 400 percelen en 140 ha,
- Heide met ca 220 percelen en 330 ha.
- Overige met bijna 350 percelen en ca 200 ha,
- Huizen 65
- Totaal bijna 1500 percelen en 820 ha.

In sectie B met Dalem, Herberg de Pan en heel veel heide, liggen de verhoudingen heel anders. Heide heeft in sectie C al het grootste oppervlak, vooral door de heide tussen Hapert en Duizel en Eersel en dat is in sectie B nog veel sterker want ten zuiden van Dalem lag al meer dan 500 ha heide en moeras!
Sectie B - Dalem, Herberg de Pan etc.
- Bouwland 190 percelen en 121 ha
- Weiland 150 percelen en 49 ha
- Heide 140 percelen en 1100 ha
- Overige met 150 percelen en 74 ha
- Huizen 30
- Totaal 630 percelen en 1344 ha

Sectie B+C - het hele dorp Hapert.
- Bouwland 730 percelen en 380 ha
- Weiland 550 percelen en 190 ha
- Heide 360 percelen en 1400 ha
- Huizen bijna 100 met tussen 400 tot 450 inwoners
- Totaal ruim 2100 percelen

Ik noemde al eerder het 'dennenbos' en het 'opgaand geboomte' als voor mij onverwacht grondgebruik. Het blijkt dat ook voor de bewoners van Hapert, het bezit van een stukje dennenbos niet 'gewoon' was. Maar een beperkt aantal heeft dennenbos en het lijkt er op dat men dat deed als ze de grond toch niet echt nodig hadden voor wat anders. Bovendien aan een dennenbos hoef je niet veel te werken en dan zie je dat bijv. de gemeentesecretaris Jacob Meijer (broer van de burgemeester) bijna alleen maar dennenbos in bezit heeft. Ook het 'opgaande geboomte' heeft maar weinig eigenaars. Het is grotendeels in handen van 'Het Gehucht Hapert' waarvan ik denk dat het een soort stichting van de gemeente was. Ik kom daar nog op terug.

Als illustratie van het grondgebruik, heb ik op de kadasterkaart van de Kerkstraat en Nieuwstraat de percelen ingekleurd. Percelen die niet zijn ingekleurd staan als huis, erf of tuin in het kadaster. De wegen en paden heb ik een rood randje gegeven.
Duidelijk is de lintbebouwing langs de Kerkstraat en Ganzenstart en de scheiding van weiland oostelijk en akkers westelijk van deze straten. Waarschijnlijk liggen deze straten op de waterscheiding waar regenwater de ene of de andere kant op gaat: de beste plek om een weg redelijk droog te houden.

Jan van Dingenen - 2018

Opmerkingen
- Opmerking 1: Twee eerdere artikelen over de wegenpatronen in Hapert in de loop der eeuwen zijn vooral op basis van de militaire kaarten en die zijn weer grotendeels op de kadasterkaarten gebaseerd. Zie staan hier:
- Over de wegen rond Hapert vanaf de Middeleeuwen: 09. De weg zoeken in Hapert - deel 1
- Over de lokale wegen in Hapert vanaf ca. 1800: 10. De weg zoeken in Hapert - deel 2
- Opmerking 2: De eerste kadasterkaarten en de bij behoorde omschrijving staan online. Het is even zoeken, maar de informatie is dan ook zeer gedetailleerd en waarschijnlijk zeer betrouwbaar: Kadasterkaarten. Hapert dorp is sectie C van de Gemeente Hoogeloon c.a.; Dalem en Herberg de Pan zitten in sectie B. Hoogeloon dopr is sectie A en Casteren D. Zie ook ref 57.

Informatie uit het kadaster van 1832
- 12. Het kadaster in Hapert - 1. Invoering rond 1830
- 13. Het kadaster in Hapert - 2. Nieuwe verhoudingen na 1800
- 14. Het kadaster in Hapert - 3. Opvallende inwoners
- 15. Het kadaster in Hapert - 4. Het oude en het nieuwe wegenpatroon

Een overzicht van alle artikelen op deze site vindt U onder de tab "Artikelen" of klik "Hier"